Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς καὶ ἡ Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση
Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς δὲν ἔγραψε βιβλία. Μᾶς ἄφησε λίγες ἐπιστολὲς καὶ τὶς διδαχές του, ποὺ κατὰ τὸν ἀκροατή τους ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη ἦταν πολὺ ἁπλές.
Μοναχὸς Μωυσῆς Ἁγιορείτης | Ἅγιος Κοσμᾶς Αἰτωλὸς | Κολλυβάδες Πατέρες
Εἶναι γεγονὸς πὼς σήμερα ὑπάρχει ἀρκετὰ πλούσια βιβλιογραφία γιὰ τὸν ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό1. Παρὰ τὸν βιβλιογραφικὸ πλοῦτο δὲν ἔχει, νομίζουμε, ἐπισημανθεῖ καλὰ ἡ σχέση τοῦ ἁγίου μὲ τὴ Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση. Στὴν παροῦσα συνοπτικὴ καὶ σύντομη εἰσήγηση θὰ γίνει προσπάθεια νὰ φανερωθεῖ αὐτὴ ἡ σχέση.
Ὁ πρῶτος βιογράφος τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης2, ὁ ὁποῖος τὸν γνώρισε στὴ Νάξο, ὅπως καὶ τὸν ἀδελφό του διδάσκαλο Χρύσανθο τὸν Αἰτωλό3, καὶ στὸ Ἅγιον Ὄρος, ἀναφέρει στὸ σπουδαῖο Νέον Μαρτυρολόγιον ὅτι ἦταν ἀπὸ τὸ Μέγα Δένδρο τῆς Αἰτωλίας4. Γεννήθηκε τὸ 1714, ἀφοῦ ἀναφέρει ὅτι μαρτύρησε σὲ ἡλικία 65 ἐτῶν τὸ 17795.
Μετὰ ἀπὸ σπουδὲς στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του μεταβαίνει στὸ Ἅγιον Ὄρος γιὰ ἀνώτερες σπουδές. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀφήνει νὰ φανεῖ ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἱδρύσεως τῆς Ἀθωνιάδος Σχολῆς βρίσκεται μαθητής της6. Ἡ Σχολὴ ἱδρύθηκε τὸ 1749. Πρῶτος σχολάρχης της ἦταν ὁ ἱεροδιάκονος Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1692-1780)7. Διακρινόταν γιὰ τὴν αὐστηρότητα καὶ παραδοσιακότητά του. Εἶναι γνωστὸς ὡς ὁ πρωτοπόρος τοῦ γνωστοῦ πνευματικοῦ ἀναγεννητικοῦ κινήματος τῶν Κολλυβάδων, ἡ ἀφορμὴ τοῦ ὁποίου δόθηκε ἀπὸ τὴν τέλεση τῶν μνημοσύνων μετὰ κολλύβων ὑπὸ τῶν Ἁγιαννανιτῶν πατέρων κατὰ τὶς Κυριακὲς καὶ ὄχι ὅπως ἦταν καθιερωμένο κατὰ τὰ Σάββατα, τὸ 1754. Ἡ ἐνέργεια αὐτὴ σκανδάλισε τὸν Νεόφυτο καὶ ἄρχισε ἐναντίον τους «δογματικὸν ἀγῶνα»8.
Μετὰ τριετία, τὴ σχολαρχία ἀνέλαβε ὁ πολὺς Εὐγένιος Βούλγαρις (1716- 1816), ἄνδρας μεγάλης μορφώσεως καὶ πίστεως9. Μεταξὺ ἄλλων ἐπιφανῶν διδασκάλων διακρίνεται ὁ ὅσιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος (1745-1813), ἡγετικὴ μορφὴ τοῦ φιλοκαλικοῦ κινήματος10, καὶ ὁ ἱερομάρτυς Ἀγάπιος Γαλατσάνος († 1752), ποὺ διετέλεσε γιὰ λίγο σχολάρχης τῆς σχολῆς11. Ἔφοροι τῆς σχολῆς ὑπῆρξαν οἱ σπουδαῖοι φιλοκαλικοὶ πατέρες Μακάριος Νοταρὰς († 1805)12 καὶ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης († 1809)13. Μαθητὲς τῆς σχολῆς μεταξὺ τῶν πολλῶν ἦταν ὁ νεομάρτυς Ἀθανάσιος Κουλακιώτης († 1774)14 καὶ ὁ ὅσιος Κύριλλος ὁ Νέος ὁ Παπαδόπουλος († 1833), ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε «διαπρεπὴς κολλυβαδικὴ φυσιογνωμία καὶ προσωπικότητα μοναδική […] τοῦ ὁποίου ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ παιδεία δὲ συγκρινόταν μὲ κανενὸς ἄλλου συγχρόνου τοῦ Ἁγιορείτου ἀσκητοῦ. Ἡ φήμη τῆς μορφώσεώς του καὶ τῆς ἐνάρετης πολιτείας του ἔφθασε μέχρι τὸν Οἰκουμενικὸ Θρόνο, ὅπου ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τὸν διόρισε Γενικὸ Ἱεροκήρυκα τοῦ Αἰγαίου»15. Ὑπῆρξε κτίτορας τῶν Ἱερῶν Μονῶν Χριστοῦ Δάσους καὶ Ἁγίου Γεωργίου Λαγκάδας Πάρου καὶ Φανερωμένης Νάξου. Πνευματικὸς τῆς σχολῆς ὑπῆρξε ὁ ὁμόφρονας τῶν παραπάνω ἁγίων ἱερομόναχος Διονύσιος ὁ Σιατιστεύς, συνέκδημος τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, ἐξομολόγος τοῦ ἱερομάρτυρος Γρηγορίου τοῦ Ε΄ († 1821) καὶ συγγραφέας βιβλίων, ὡς τὸ «Ἴχνος Χριστοῦ»16.
Στὸ ἱερὸ αὐτὸ κλίμα μαθητεύει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς. Ὅπως εὔστοχα εἰπώθηκε, «ἡ στροφὴ εἰς τοὺς ἁγίους καὶ τοὺς μάρτυρας ὡς μοναδικοὺς παιδαγωγοὺς καὶ φωτιστάς, εἶναι ἕνα ἐκ τῶν βασικοτέρων χαρακτηριστικῶν τῆς Φιλοκαλικῆς Ἀναγεννήσεως, τὴν ὁποίαν προώθησεν ἡ Ἀθωνιάς. Εἰς τοὺς διαφωτιστὰς τῆς Εὐρώπης οἱ φιλοκαλικοὶ Πατέρες ἀντιπαρέθεσαν τοὺς ἁγίους, καὶ εἰς τὴν κατὰ κόσμον σοφίαν τὴν ἔνθεον γνῶσιν καὶ ἐμπειρίαν τους»17.
Ἕνα παρόμοιο πνεῦμα συναντᾶ καὶ βιώνει ὁ ἅγιος καὶ κατὰ τὴν παραμονή του στὴν ἀπόμακρη καὶ ἥσυχη Ἱερὰ Μονὴ Φιλοθέου18. Ἡ ἐδῶ παραμονή του δὲν τοῦ προσφέρει μόνο τὴ μοναχικὴ κουρὰ καὶ τὴν ἱεροσύνη, ἀλλὰ βαθειὰ μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, τῆς Ἱερᾶς Παραδόσεως, τῆς Θείας Λατρείας, τῆς προσευχῆς, τῆς ἀσκήσεως, τῆς νηστείας, τῆς ἀγρυπνίας, τῶν δακρύων. Ὁ ἴδιος στὴν πρώτη διδαχή του θὰ πεῖ: «Ἐκάθισα εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος δεκαεπτὰ χρόνους καὶ ἔκλαια διὰ τὲς ἁμαρτίες μου»19.
Ὡς Φιλοθεΐτης μοναχὸς βιώνει μιὰ πλούσια, νηπτικὴ ἀλλὰ καὶ ἱεραποστολικὴ παράδοση ἀπὸ παλαιὰ στὴ μονή του: Ὁ ὅσιος Θεοδόσιος μητροπολίτης Τραπεζοῦντος († 1391 )20 ξεκινᾶ τὸ ἔργο τοῦ ἀπὸ τὴ μονὴ Φιλοθέου. Σὲ χειρόγραφη ἀκολουθία ἀναφέρεται: «Ἦτον σεβάσμιος, ὑψηλὸς τὴν πρᾶξιν, ταπεινὸς τὸ φρόνημα, τὰ γένεια ἕως τὴν ζώνην, καὶ εἰς τὴν ὁμιλίαν γλυκύτατος καὶ πεπαιδευμένος εἰς ἄκρον την τῶν κανόνων διάταξιν». Τὸ αὐτὸ πράττει καὶ ὁ ὅσιος Διονύσιος ὁ ἐν Ὀλύμπῳ (1541)21, ὁ ὁποῖος ἀπὸ ἡγούμενος τῆς μονῆς Φιλοθέου ἐργάζεται ἱεραποστολικὰ στὴ Μακεδονία καὶ Θεσσαλία κτίζοντας μονὲς καὶ κατηχῶντας τὸν λαό. Τὸ ἴδιο καὶ ὁ ὁσιομάρτυς Δαμιανὸς ὁ Νέος († 1568)22 σὲ ὅλη τὴ Θεσσαλία, καθὼς καὶ ὁ ὅσιος Συμεῶν ὁ μονοχίτων καὶ ἀνυπόδητος († 1594)23. Πολλοὶ εἶναι οἱ Ἁγιορεῖτες ἅγιοι ποὺ ἐργάζονται ἱεραποστολικὰ καὶ ἀποδοτικὰ στὸν κόσμο24.
Μεταξὺ αὐτῶν διακρίνονται οἱ ἱεροπρεπεῖς Κολλυβάδες, οἱ ὁποῖοι ἐργάζονται κυρίως στὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου ὡς κτίτορες μονῶν, ναῶν, σχολείων, ἱεροκήρυκες καὶ δάσκαλοι: Μακάριος Νοταράς, Ἀθανάσιος Πάριος, Κύριλλος Παπαδόπουλος, Νήφων ὁ Χίος († 1809)25, ὁ μακάριος Γέροντας Ἰερόθεος († 1814)26 καὶ ἀρκετοὶ ἄλλοι, ὅπως ὁ στάρετς Παΐσιος Βελιτσκόφσκυ († 1794)27, τοῦ ὁποίου ἡ σπουδαία ἀσκητικοφιλολογικὴ σχολὴ δημιούργησε σημαντικὴ ἀναγέννηση στὰ Βαλκάνια καὶ τὴ Ρωσία. Ἔτσι, λοιπὸν, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ξεκινᾶ τὸ ἱεραποστολικό του ἔργο ἐμπνεόμενος ἀπὸ μία ἐξαιρετικὰ πλούσια προηγούμενη ἁγιορειτικὴ παράδοση προσφορᾶς, ἔχοντας θεία πληροφορία καὶ συμβουλὲς σύγχρονων θεοφόρων πατέρων. Αὐτὲς εἶναι καὶ οἱ βάσεις μιᾶς ὀρθῆς ἱεραποστολικῆς κινήσεως. Γι’ αὐτὸ εἶχε καὶ τόση μεγάλη ἐπιτυχία τὸ ἔργο του.
Τὸ γνωστὸ καὶ καταξιωμένο πλέον σήμερα κίνημα τῶν Κολλυβάδων δημιούργησε τὴν ἐπιτυχῶς ὀνομασθεῖσα Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννηση, ἀπὸ τὴν ἔκδοση τῆς περίφημης Φιλοκαλίας τὸ 1782, μετὰ ἀπὸ συνεργασία τῶν ἁγίων Νικοδήμου καὶ Μακαρίου. Ἡ πολυδιάστατη καὶ πολύπλευρη Φιλοκαλικὴ κίνηση δὲν ἐξαντλεῖται σὲ τυπολατρία καὶ παραδοσιοπληξία καὶ στεῖρα ἀντίδραση στὸν εὐρωπαϊκό, ἀνθρωπιστικὸ Διαφωτισμό. Οἱ φιλοκαλικοὶ πατέρες ὑποστηρίζουν τὴν ὀρθὴ ἁγιοπατερικὴ παράδοση καὶ τὴν πλούσια ἐγχώρια κληρονομιά. Διακρίνονται γιὰ τὴν παραδοσιακότητά τους, τὴν ὁσιότητά τους, τὴ λογιότητά τους, τὴν ἀγάπη πρὸς τοὺς ἀδελφούς τους. Τὰ στοιχεῖα αὐτὰ χαρακτηρίζουν καὶ τὸν μεγάλο διδάχο τοῦ Γένους καὶ ἰσαπόστολο, ἱερομάρτυρα Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό, τὸν ὁποῖο εὔστοχα ὁ π. Ἀμφιλόχιος Ράντοβιτς καὶ νῦν μητροπολίτης Βανάτου ὀνομάζει πρόδρομο τῆς Φιλοκαλικῆς Ἀναγεννήσεως28.
Οἱ Φιλοκαλικοὶ πατέρες ἀποτελοῦν τὴ συνέχεια τῆς ζώσας ἁγιοπατερικῆς παραδόσεως καὶ μία ἀπάντηση στὶς ἀνάγκες τῶν καιρῶν. Ἐκδίδουν πατερικὰ κείμενα καὶ συναξάρια, ἑρμηνεύουν κείμενα, ἀναθερμαίνουν τὴ ζωὴ τῆς θείας λατρείας, τῆς προσευχῆς, τῆς ἀσκήσεως, τῆς συνειδητῆς συμμετοχῆς στὰ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἰδιαίτερα τῆς Θείας Κοινωνίας, τῆς τηρήσεως τῶν Ἱερῶν Κανόνων, τῆς ἀνανεώσεως τοῦ μοναχισμοῦ. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς δὲν ἔγραψε βιβλία. Μᾶς ἄφησε λίγες ἐπιστολὲς καὶ τὶς διδαχές του, ποὺ κατὰ τὸν ἀκροατή τους ἅγιο Νικόδημο ἦταν πολὺ ἁπλές: «Ἦτον δὲ ἡ διδαχή του, καθὼς ἡμεῖς αὐτήκοοι αὐτῆς ἐγενόμεθα, ἁπλουστάτη, ὡσὰν ἐκείνη τῶν ἁλιέων»29.
Οἱ διδαχὲς τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ περιέχουν σὲ ἁπλῆ γλῶσσα τὴ διδασκαλία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας περὶ Ἁγίας Τριάδος, δαιμόνων, ἀγγέλων, ἱεροσύνης, μοναχισμοῦ, μυστηρίων, ἁγίων, ἀρετῶν καὶ παθῶν. Τὰ αὐτὰ λέγουν καὶ οἱ γραφὲς τῶν Φιλοκαλικῶν πατέρων. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἀσχολεῖται ἰδιαίτερα καὶ μὲ τρέχοντα σοβαρὰ ζητήματα. Περὶ ἰσότητος τῶν φύλων, περὶ τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου, περὶ τῆς καλῆς ἀνατροφῆς τῶν τέκνων ἀπὸ τοὺς γονεῖς καὶ τοὺς δασκάλους, περὶ τῆς καλῆς χρήσεως τοῦ πλούτου, περὶ ἐλεημοσύνης καὶ φιλοπτωχίας, περὶ τῆς ἀργίας τῆς Κυριακῆς, περὶ τῆς ὑψοποιοῦ ταπεινώσεως καὶ τῆς ἑωσφορικῆς ὑπερηφάνειας. Ἕνα πολὺ ἀγαπητό του θέμα εἶναι περὶ παιδείας, μορφώσεως, ἱδρύσεως σχολείων, δωρεὰν παιδείας, ἠθικῆς ἀνυψώσεως τῆς νεολαίας καὶ ὀρθῆς καὶ πρέπουσας ἀγάπης στὴν πατρίδα30.
Σαρδελὴ Κώστα, Ἀναλυτικὴ βιβλιογραφία Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ 1765-1973, Ἀθήνα 1974. Στὰ 32 ἔτη ποὺ διῆλθαν ἀπὸ τότε, τὰ 945 λήμματα ποὺ ὑπῆρχαν ἔχουν διπλασιασθεῖ.
Νικοδήμου Μπιλάλη μονάχου, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης: Ὁ πρῶτος βιογράφος τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, Ἀθῆναι 1972.
Εὐθυμίας Γκελτὴ μοναχῆς, Ἱερὸς Χρύσανθος ὁ Αἰτωλός, Μέγα Δένδρον 2002.
Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀθῆναι 1961, σελ. 201.
Ὄπ.π., σελ. 207.
Ὄπ.π., σελ. 201.
Γιαννοπούλου Γεωργίου, Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Πάτραι 1992.
Μαξίμου Καυσοκαλυβίτου ἱερομ., Ἀθωνιὰς καὶ Καυσοκαλύβια. Ἱεροδιάκονος Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, ὁ ἐξ Ἑβραίων, Πρῶτος Σχολάρχης τῆς Ἀθωνιάδος Σχολῆς», Ἐπετηρὶς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας 2, Ἅγιον Ὄρος 1997, σελ. 315.
Κωνσταντινίδου X. Ι., «Εὐγένιος ὁ Βούλγαρις (1716-1816)», ΘΗΕ, τ. 5, Ἀθῆναι 1964, στ. 1007-1013.
Ἀρκὰ Νικολάου ἀρχιμ., Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, Ἀθῆναι 1960. Καραμπέτσου Ἀθηνᾶς, Ἀθανάσιος ὁ Πάριος, Ἀθῆναι 1974. Ἀραμπατσὴ Χρήστου, Ἀθανασίου τοῦ Παρίου βιβλιογραφικά, Θεσσαλονίκη 1998.
Μαϊδώνη Χρυσοστόμου ἀρχιμ., Ὁ Ἐθνοϊερομάρτυς Ἀγάπιος Ἁγιοταφίτης ἐκ Γαλατίστης, Γαλάτιστα 1998.
Σκουτέρη Κ. Β., Μακάριος Νοταράς, ὁ Μητροπολίτης Κορίνθου καὶ τὸ ἀναμορφωτικόν του ἔργον, Ἀθῆναι 1957. Παπουλίδη Κ. Κ., Μακάριος Νοταρὰς (1731-1805), Ἀρχιεπίσκοπος πρώην Κορινθίας, Ἀθῆναι 1974. Χαροκόπου Ν. Α., Ὁ Ἅγιος Μακάριος ὁ Νοταρὰς (1731-1805), Μητροπολίτης Κορίνθου, Ἀθῆναι 2001. Παπαδοπούλου Γ. Σ., Ἅγιος Μακάριος Κορίνθου, Ὁ Γενάρχης του Φιλοκαλισμοῦ, Ἀθήνα 2000.
Θεοκλήτου Διονυσιάτου μοναχοῦ, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καὶ τὰ ἔργα τοῦ 1749-1809, Ἀθῆναι 1990. Εὐθυμίου ἱερομονάχου, Ὁ πρωτότυπος βίος Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου (1749-1809), Ἀθῆναι 1983.
Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὄπ.π., σελ. 197-198. Λεμοντζὴ Θεοφίλου ἀρχιμ., Μιμητὲς τοῦ πάθους τοῦ Θεοῦ. Οἱ Ἅγιοι Νεομάρτυρες Ἀθανάσιος καὶ Ἰωάννης οἱ Κουλακιῶτες καὶ ἡ Ἱστορία τῆς Χαλάστρας, Θεσσαλονίκη 1998.
Μπούσια Μ. X., Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Κυρίλλου τοῦ Νέου, τοὐπίκλην Παπαδοπούλου, τοῦ ἐν τῇ νήσῳ Πάρω ἀσκήσαντος, Ἀθῆναι 2006, σελ. 13-14.
Διονυσίου ἱερομ., Βιβλίον καλούμενον Ἴχνος Χριστοῦ, Ἅγιον Ὄρος 1923.
Νικηφόρου Μικραγιαννανίτου ἀρχιμ., «Προσφώνησις», Ἐπετηρὶς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας 2, Ἅγιον Ὄρος 1997, σελ. 37.
Σμυρνάκη Γερασίμου ἱερομ., Τὸ Ἅγιον Ὄρος, Ἅγιον Ὄρος 1988, σελ. 583-587.
Μενούνου Ἰωάννου, Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ Διδαχὲς (καὶ βιογραφία), Ἀθήνα 1979, σελ. 117.
Σκουβαρὰ Β., «Θεοδόσιος Μητροπολίτης Τραπεζοῦντος», ΘΗΕ, τ. 6, Ἀθῆναι 1965, στ. 170-171.
Ματθαίου Βίκτωρος μοναχοῦ, Ὁ Μέγας Συναξαριστὴς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τ. 1, Ἀθῆναι 1973, σελ. 588-612.
Δρόσου Νεκταρίου ἀρχιμ., Ἁγιορεῖται Ὁσιομάρτυρες Ἱερὰς Μητροπόλεως Λαρίσης, Ἀθῆναι 1999.
Σακελλίωνος Γιάννη, Ἔξαρση Ὁσίου Συμεῶν τοῦ Ἀνυπόδητου καὶ Μονοχίτωνος, διδασκάλου τοῦ Γένους, Ἀθήνα 1971.
Μωυσέως Ἁγιορείτου μοναχοῦ, «Ἅγιοι Ἁγιορεῖτες Ἱεραπόστολοι», Χαριστήριος Τόμος εἰς τὸν Γέροντα Μητροπολίτην πρ. Φλωρίνης, Πρεσπῶν καὶ Ἐορδαίας κ. Αὐγουστῖνον Ν. Καντιώτην, Φλώρινα 2004, σελ. 541-551.
Κανέλλου Κωνσταντίνου, Ὅσιος Νήφων ὁ Χίος, ὁ ἡγιασμένος των Κολλυβάδων, Ἰθάκη 2003.
Βίος καὶ Πολιτεία Ἱεροθέου τοῦ μακαρίου Γέροντος, Ἀθῆναι 1994.
Ταχιάου Α. Α., Ὁ Παΐσιος Βελιτσκόφσκυ (1722-1794) καὶ ἡ ἀσκητικοφιλολογικὴ σχολή του, Θεσσαλονίκη 1964.
Ράντοβιτς Ἀμφιλοχίου ἀρχιμ., Ἡ Φιλοκαλικὴ Ἀναγέννησι τοῦ XVIII καὶ XIX αἰ. καὶ οἱ πνευματικοὶ καρποί της, Ἀθῆναι 1984, σελ. 16.
Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὄπ.π., σελ. 202.
Μενούνου Ἰωάννου, ὄπ.π., σελ. 81-88.