Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης
Τὶς Νικόδημος οὗτος οὗ κλέος μέγα; Ἐν Ὀρθοδόξοις καὶ σοφοῖς Ὄρους Ἄθω; Ὅς τὴν δὲ βίβλον εὐφυῶς τάξεν φίλε; Νάξιος ἀνήρ. Εὖγε τῆς εὐφυΐας!
Μοναχὸς Μωυσῆς Ἁγιορείτης | Κολλυβάδες Πατέρες | Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης
Ὁ βιογράφος του ἐπιμένει νὰ ἀναφέρει τοὺς πολλοὺς καὶ μακροὺς κόπους καὶ μόχθους του γιὰ τὴ συγγραφὴ τῶν ψυχωφελῶν βιβλίων του, ὅπως τὴν περίφημη «Φιλοκαλία», τὸν «Εὐεργετινό», τὸ «Περὶ τῆς θείας καὶ ἱερᾶς συνεχοῦς Μεταλήψεως», τὰ «Ἔργα Ἁγίου Συμεῶν τοῦ Νέου Θεολόγου», τὸ «Ἐξομολογητάριον», τὸ «Θεοτοκάριον», τὸν «Ἀόρατο Πόλεμο», τὸ «Νέον Μαρτυρολόγιον», τὰ «Πνευματικὰ Γυμνάσματα», τὰ «Ἅπαντα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», τὰ ὁποῖα δυστυχῶς χάθηκαν, τὸ «Πηδάλιον», τὴ «Χρηστοήθεια», τὸ «Εὐχολόγιον», τὸν «Κῆπο Χαρίτων», τοὺς «Διαλόγους Βαρσανουφίου», τὸν «Συναξαριστή», τὴν «Ἀλφαβηταλφάβητο» τοῦ ὁσίου Μελετίου, τὸ «Νέον Ἐκλόγιον», τὸ «Ἐορτοδρόμιον», τὴ «Νέα Κλίμακα». Ἀκόμη πολλὰ ἑρμηνευτικά, λειτουργικά, ὑμνογραφικά, ἀπολογητικὰ καὶ ἐπιστολές, μαζὶ μὲ τὰ κανονικά, ἀσκητικά, μυστικά, ἠθικὰ καὶ ἁγιολογικά, ποὺ ἀναφέραμε καὶ ποὺ φθάνουν ὅλα μαζὶ περὶ τὰ ἑκατὸ ἔργα καὶ τὰ ὁποῖα γνώρισαν πολλὲς ἐκδόσεις.
Ζῶντας σὲ διάφορες καλύβες στὴν ἔρημο τῆς Καψάλας, ποὺ ἀνήκει στὴ μονὴ Παντοκράτορος, ὑπέμεινε πολλοὺς πειρασμοὺς μὲ συνεχῆ νηστεία, ἀκτημοσύνη καὶ μεγάλη ἄσκηση, καὶ ἔγινε πόλος ἕλξεως πολλῶν. «Ὅλοι οἱ πληγωμένοι ἐκ τῶν ἁμαρτιῶν ἄφησαν τοὺς Ἀρχιερεῖς καὶ Πνευματικοὺς καὶ ὅλοι ἔτρεχαν εἰς τὸν ρακενδύτην Νικόδημον, διὰ νὰ εὕρουν την ἰατρείαν τους καὶ παραμυθίαν τῶν θλίψεων τοὺς οὐ μόνον ἀπὸ τὰ Μοναστήρια καὶ Σκήταις καὶ κελλιά, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ Χριστιανοὶ ἤρχοντο ἀπὸ διαφόρους χώρας νὰ ἰδοῦν καὶ νὰ παρηγορηθοῦν εἰς τὰς θλίψεις των ἀπὸ τὸν Νικόδημον». Παρ’ ὅτι ἔπασχε γιὰ τὴ βοήθεια τῶν συνανθρώπων του, καὶ τοῦτο βέβαια φαίνεται ἀπὸ τὰ πολλὰ διδακτικά του βιβλία, ἐν τούτοις τὸν κούραζε ὁ πολὺς κόσμος, γιατί τὸν ἀπομάκρυνε ἀπὸ τὴν ἀγαπητή του προσευχή, καθὼς λέγει πάλι ὡραῖα ὁ θαυμάσιος βιογράφος του: Μὲ τὸν κόσμο «ἐμποδίζετο ἀπὸ τὸ θεῖον τοῦτο ἔργον καὶ διὰ τὸν πόθον ὅπου εἶχεν νὰ ἀδολεσχῇ νυκτὸς καὶ ἡμέρας εἰς τὴν θείαν καὶ νοερὰν προσευχήν. Ἐπιμελεῖτο γὰρ καὶ ταύτης διαπαντός, ὅλας τὰς ὥρας τοῦ ἡμερονυκτίου εἰς ταύτας τὰς δύο ἐργασίας τὰς εἶχεν ἀφιερωμένας, ἡ νὰ ἐξηγήση κανένα νόημα τῆς θείας Γραφῆς ἡ νὰ κλίνη τὴν κεφαλήν του εἰς τὸ ἀριστερὸν μέρος τοῦ στήθους του καὶ νὰ βάνη τὸν νούν του μέσα εἰς τὴν καρδίαν καὶ νὰ φωνάζη νοερῶς τὸ «Κύριε Ἰησοῦ, ἐλέησόν με». Καὶ διὰ τοῦτο πολλάκις μᾶς ἔλεγεν: «Πᾶμε, πατέρες μου εἰς κανένα ἐρημονήσιον νὰ γλυτώσωμεν ἀπὸ τὸν κόσμον».
Πὼς ὁ συνέκδημός του ἅγιος Μακάριος ὁ Νοταράς, ἔτσι καὶ αὐτὸς συνδεόταν μὲ τὴ μονὴ Βατοπαιδίου, ἐπισκεπτόμενος τὴν πλούσια βιβλιοθήκη της. Ὁ συνδεσμὸς τοῦ ὑπῆρχε καὶ διὰ τῆς σχολῆς τῆς μονῆς τῆς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας. Ὅταν τὸ 1801 ἡ σχολὴ διήρχετο δυσκολίες, ἡ Ἱερὰ Σύναξη τῶν Ἁγιορειτῶν Πατέρων διόρισε μεταξὺ ἄλλων καὶ τὸν πολύσοφο καὶ ἐνάρετο ἅγιο Νικόδημο ὡς μέλος τῆς τριμελοῦς ἐφορείας, ποὺ ἦταν ὑπεύθυνη γιὰ τὴν εὔρυθμη λειτουργία τῆς σχολῆς. Ἡ προσφορὰ τοῦ ἁγίου ὕπηρξε «πολυτιμότατη τόσο ἀπὸ διοικητική, ὅσο καὶ ἀπὸ πνευματικὴ καὶ ἠθικὴ ἄποψη γιὰ τὴν ἀνόρθωση τῶν πραγμάτων τῆς Σχολῆς». Ἡ τριμελὴς ἐπιτροπὴ ἀπετελεῖτο ἀπὸ τὸν πρώην Τρίκκης Ἀμβρόσιο καὶ τοὺς λίαν ἐναρέτους Ἁγιορεῖτες διδασκάλους Χριστόφορο Προδρομίτη καὶ «τὸ καύχημα τοῦ Ἁγίου Ὄρους» ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, τοῦ ὁποίου ἦταν «πλέον τῶν ἄλλων, εὐεργετικὴ ἡ παρουσία στὴν Ἀθωνιάδα». Ὁ ἅγιος Νικόδημος συνέδραμε γιὰ τὴν οἰκονομικὴ βελτίωση τῆς σχολης καὶ «ἠργάσθη μετὰ ζήλου διὰ τὴν πρόοδον τῆς Σχολῆς καὶ οὕτω κατωρθώθη νὰ παραμείνη λειτουργοῦσα ἕως τὰ πρόθυρα τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821». Ἐπιστολές τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου ὑπάρχουν στὴ μονὴ Βατοπαιδίου.
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὕπηρξε πράγματι «ὁ θεολόγος τοῦ κινήματος τῶν Κολλυβάδων», «ἀρχηγέτης» αὐτοῦ, καὶ «τυγχάνει ὁ πρῶτος ἐκκλησιαστικὸς ἀνήρ, ἐρευνητὴς καὶ συγγραφεύς, βάσει τῶν διαφόρων χειρογράφων, μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Φροντίζει διὰ τὰς ἐκδόσεις τῶν ἔργων τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ τοῦ Συμεῶν τοῦ Νέου Θεολόγου. Συγγράμματα τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου ἔχουν μεταφρασθῇ εἰς τὴν τουρκικήν, ρωσικὴν καὶ ρουμανικὴν γλῶσσαν» καὶ ἄλλες γλῶσσες. Εἶναι δὲ γεγονὸς «ὅτι τὰ συγγράμματα τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου κυκλοφοροῦν καὶ διαβάζονται καὶ στὶς μέρες μας ἀπὸ χιλιάδες χριστιανούς».
Ὁ ἅγιος Νικόδημος, ἐκτὸς τῶν ὅσων ἀναφέραμε, σχετιζόταν μὲ τὸν ἱερομάρτυρα Γρηγόριο τὸν Ε΄(+1821), ποὺ βρισκόταν στὴ μονὴ Ἰβήρων, καὶ ὁ ὅποιος τὸν βοήθησε στὴν ἔκδοση τῶν ἔργων του. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔστειλε στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν νεομάρτυρα Κωνσταντῖνο τον Ὑδραῖο (+1801) γιὰ νὰ τὸν κατηχήσει καὶ νὰ τὸν προετοιμάσει γιὰ τὸ μαρτύριο, καὶ τοῦ ὁποίου κατόπιν τὸν βίο συνέγραψε. Ἐπίσης, μέχρι τὸ κελλὶ τοῦ Καψαλιώτη ἀσκητῆ φθάνουν ἀρκετοὶ ἑτερόδοξοι, τοὺς ὁποίους εἰσάγει στὴν ὀρθόδοξη θεολογία, λατρεία καὶ ζωή. Ἕνας ἀπὸ αὐτούς, πολὺ ἀργότερα, θὰ γράψει γι’ αὐτόν: «Ὁ Νικόδημος ὡς συγγραφέας βιβλίων ποὺ ἀναφέρονται στὸ κανονικὸ δίκαιο, στὴ λειτουργική, στὴ βιογραφία τῶν ἁγίων καὶ στὴν ἀσκητικὴ ζωή, καθὼς ἐπίσης καὶ ὡς ἐκδότης, εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ γόνιμους συγγραφεῖς καὶ ἀσφαλῶς ὁ ἐργατικότερος ἀπὸ τοὺς μοναχοὺς γιὰ τοὺς ὁποίους μπορεῖ νὰ παινευτεῖ ἡ ἑλληνικὴ Ἐκκλησία ἐδῶ καὶ πολλοὺς αἰῶνες». Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀναμφισβήτητα «ὑπῆρξε δάσκαλος μὲ τὴ στενὴ καὶ τὴν εὐρύτερη ἔννοια τοῦ ὅρου, ὡς δάσκαλος τῶν συμμαθητῶν του στὴ Σμύρνη, ὡς οἰκοδιδάσκαλος, ὡς Μέλος τῆς Σχολικῆς Ἐφορείας τῆς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας, ὡς δάσκαλος τῶν δόκιμων μοναχῶν καὶ γενικὰ τῆς Ἀθωνικῆς Πολιτείας, ὡς δάσκαλος τῶν κληρικῶν ποὺ ζοῦσαν ἔξω ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος, ὡς δάσκαλος τῶν λαϊκῶν ἀδελφῶν, ὡς δάσκαλος τῶν ἀρνησίθρησκων καὶ κατηχητὴς τῶν νεομαρτύρων, ὡς δάσκαλος τῶν ὀρθοδόξων λαῶν καὶ εἰδικότερα ὡς δάσκαλος, παιδαγωγὸς καὶ φωτιστῇς τῶν σκλαβωμένων Ἑλλήνων ἕν ὀλίγοις· Μέγας Διδάσκαλος τοῦ Γένους».
Ὁ ὄντως μέγας αὐτὸς διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Γένους, δυστυχῶς, ζηλοφθονήθηκε σκληρὰ ἀπὸ ὁρισμένους ἀδαεῖς, οἱ ὁποῖοι τὸν κατηγοροῦσαν καὶ συκοφαντοῦσαν μὲ ἀπίθανες καὶ φανταστικὲς θεωρίες. Ἔτσι, ἀναγκάσθηκε νὰ συγγράψει Ὁμολογία πίστεως ἀποδεικτικὴ τοῦ ὀρθοῦ του φρονήματος καὶ κατανυκτικὴ τῆς ἀκριβοῦς πίστεώς του. Λέγει κάπου ὁ ἅγιος: «Διὰ νὰ εἰποῦμεν καθολικῶς, πάντα ὅσα ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἁγία Καθολική Ἀποστολικὴ καὶ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία, ἡ κοινὴ καὶ πνευματική ἡμῶν μήτηρ ἀποδέχεται καὶ ὁμολογεῖ, ταῦτα καὶ ἡμεῖς συναποδεχόμεθα καὶ συνομολογοῦμεν· ὅσα δὲ αὕτη ἀποστρέφεται καὶ ἀποκηρύττει, ταῦτα παρομοίως καὶ ἡμεῖς συναποκηρύττομεν καὶ συναποστρεφόμεθα, ὡς τέκνα αὐτῆς εἰλικρινῆ τε καὶ γνήσια». Ἡ Ἱερὰ Κοινότητα τοῦ Ἁγίου Ὄρους σὲ ἀνακοινωθὲν της τῆς 13 Ἰανουαρίου 1801 μεταξὺ ἄλλων βαρυσήμαντων ἀναφέρει γιὰ τὸν ἅγιό μας: «Ἡμεῖς γὰρ ἅπαντες ὁμοφώνως κηρύττομεν αὐτὸν καὶ ὁμολογοῦμεν εὐσεβέστατον καὶ ὀρθοδοξώτατον καὶ τῶν δογμάτων τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας τρόφιμον, καθὼς καὶ ἐκ τῶν Ἱερῶν καὶ κοινωφελῶν Συγγραμμάτων αὐτοῦ ἀποδεικνύεται, μέσα εἰς τὰ ὁποῖα οὐδὲν φρόνημα αἱρετικὸν περιέχεται. Καὶ καθὼς ἡμεῖς ὁμολογοῦμεν αὐτὸν Ὀρθόδοξον, οὕτω καὶ ὑμεῖς ἅπαντες νὰ τὸν γνωρίζητε ὡς τοιοῦτον ὄντα τὴ ἀληθεία».
Ὁ γενναῖος ἀθλητὴς τοῦ πνεύματος, ὁ διαπρύσιος ὁμολογητὴς τῶν ἀκραιφνῶν ἁγιοπατερικῶν ὀρθοδόξων παραδόσεων, ὁ λάτρης τῆς Θεοτόκου, ὁ φίλος καὶ ὑμνητὴς τῶν ἁγίων, ὁ κοπιάσας πολὺ ὑπὲρ τῆς ἀληθείας, ὁ ταλαιπωρηθεὶς ἀπὸ τὶς σκυκοφαντίες καὶ ὄχι τὶς πολυχρόνιες καὶ μυστικὲς ἀσκήσεις καὶ κακουχίες, ἀσθένησε καὶ διαισθάνθηκε τὸ τέλος του, εὑρισκόμενος στὸ ἀγαπητό, φιλόξενο καὶ ἀσκητικὸ κελλὶ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, τῶν φίλων, ἀδελφῶν, ὁμοφρόνων, συνδρομητῶν καὶ ἐκδοτῶν τῶν ἔργων του ἐναρέτων Σκουρταίων. Ἐξομολογήθηκε, ἔκανε εὐχέλαιο, κοινωνοῦσε καθημερινά, προσευχόταν συνεχῶς, ἔχοντας ἀδιάκοπα, τὸ γλυκὺ ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ στὰ χείλη του. Τὴ νύκτα τῆς 13ης Ἰουλίου τοῦ 1809, κοινώνησε γιὰ τελευταία φορά, αἰσθανόμενος ὅτι πλησιάζει τὸ τέλος του. Ὅταν τὸν ρώτησαν οἱ ἀδελφοί: «Διδάσκαλε, τί κάνεις, ἡσυχάζεις;» Ἀπάντησε: «Τὸν Χριστὸν ἔβαλα μέσα μου καὶ πὼς νὰ μὴν ἡσυχάσω;»
Ὁ ἐξαίρετος βιογράφος του γράφει δίκαια, ἐπαινετὰ καὶ χαρακτηριστικά: «Τὴ δὲ δεκάτη τετάρτη ἀνατέλλοντος τοῦ αἰσθητοῦ ἡλίου εἰς τὴν γῆν ἐβασίλευσεν ὁ νοητὸς ἥλιος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ· ἔλειφεν ὁ στῦλος ὁ ὁδηγῶν τὸν νέον Ἰσραὴλ εἰς τὴν εὐσέβειαν· ἐκρύβη ἡ νεφέλη ἡ δροσίζουσα τοὺς τηκομένους τῷ καύσωνι τῶν ἁμαρτιῶν ἐπένθησαν οἱ φίλοι καὶ γνωστοὶ καὶ ὅλοι οἱ Χριστιανοί, ἐκ τῶν ὁποίων ἕνας Χριστιανὸς καὶ ἄγράμματος ὤν εἶπε τοιοῦτον λόγον: «Πατέρες μου, καλλίτερον νὰ ἀπόθαιναν χίλιοι Χριστιανοί σήμερον καὶ ὄχι ὁ Νικόδημος... Ἀλλὰ αἱ ἀκτῖνες τῶν διδαχῶν αὐτοῦ εἶναι μετ’ ἐμᾶς καὶ μᾶς φωτίζουν καὶ ἔχουν νὰ φωτίζουν τὴν Ἐκκλησίαν».
Τὸν ὡραῖο βίο τοῦ θεοφόρου ἁγίου Νικοδήμου ἔγραψε ὁ ἱερομόναχος Εὐθύμιος (+1829). Ἄλλο συνοπτικὸ βίο ἔγραψε ὁ μοναχὸς Ὀνούφριος Ἰβηρίτης, ὅπου ἀναφέρει: «Ἢν δὲ τὸν τρόπον ἁπλοῦς καὶ ἀνεξίκακος, τὸ ἦθος γλυκὺς καὶ χαρίεις, ἀκτήμων καὶ λίαν ἀπερίσπαστος. Εἰς τοσοῦτον δὲ ἤλασε μνήμης, ὥστε καὶ ὅλα κεφάλαια ἀπεστομάτιζε τῆς Γραφῆς, ρητῶν ἐδάφια καὶ σελίδας καὶ πλείστας μαρτυρίας καὶ γνώμας Πατέρων, ὤν καὶ τοὺς τόπους τῶν λόγων καὶ τόμων ἀνεπισφαλὼς ἐκ μνήμης ἐγίνωσκε». Στοὺς δύο αὐτοὺς βιογράφους βασίζονται ὅλοι οἱ κατοπινοὶ συγγραφεῖς, ποὺ ἀσχολήθηκαν μὲ τὸν βίο καὶ τὸ ἔργο του. Πλήρη ἀσματικὴ ἀκολουθία μετὰ Χαιρετισμῶν συνέθεσε ὁ μοναχὸς Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, ὁ μητροπολίτης Πατρῶν Νικόδημος Βαλληνδρὰς καὶ ὁ μητροπολίτης Μηθύμνης Ἰάκωβος. Ἡ τίμια κάρα τοῦ ἁγίου φυλάγεται σήμερα στὴν ἱερὰ μονὴ Μεγίστης Λαύρας. Πολλὲς καὶ διάφορες εἰκόνες του φυλάγονται σὲ μονές, ναοὺς καὶ οἰκίες. Ἡ ἀρχαιότερη ἀπεικόνιση τοῦ ἁγίου, ποὺ σώζεται σήμερα εἶναι σὲ χαλκογραφία τοῦ 1818. Αὐτὴ χαράχθηκε στὴ Βενετία καὶ κοσμεῖ πολλὲς πρῶτες ἐκδόσεις ἔργων τοῦ ἁγίου. Στὴ χαλκογραφία αὐτὴ ὑπάρχει ἰαμβικὸ ἐπίγραμμα, ποὺ εἶναι ποίημα τοῦ «Πανοσιωτάτου καὶ Σοφολογιωτάτου ἐν Ἱεροδιδασκάλοις κυρίου Ἰωσὴφ τοῦ Πελοποννησίου, τοῦ τῆς Ἱερῆς Βασιλικῆς καὶ ὄντως μεγαλοπρεποῦς Μονῆς τοῦ Βατοπεδίου ἁγίου Ἀρχιμανδρίτου, ἐπικυρωτικὴ τοῦ παρόντος νέου Συναξαριστοῦ, ἢν ἀπέστειλε τῷ φιλοπονήσαντι». Πρόκειται γιὰ μία ἀκόμη τεκμηριωμένη μαρτυρία τῶν σχέσεων τοῦ ἁγίου μὲ τὴ μονὴ Βατοπαιδίου:
Τὶς Νικόδημος οὗτος οὗ κλέος μέγα;
Ἐν Ὀρθοδόξοις καὶ σοφοῖς Ὄρους Ἄθω;
Ὅς τὴν δὲ βίβλον εὐφυῶς τάξεν φίλε;
Νάξιος ἀνήρ. Εὖγε τῆς εὐφυΐας!
Τὰ ἔργα του ἔχουν γνωρίσει ἐπανειλημμένες ἐκδόσεις καὶ μεταφράσεις. Ἡ ἐπίσημη ἀναγνώριση καὶ ἁγιοκατάταξή του ἔγινε τὸ 1955. Ἡ μνήμη του τιμᾶται στὶς 14 Ἰουλίου.
Μοναχοῦ Μωϋσέως Ἁγιορείτου, Βατοπαιδινὸ Συναξάρι, ἔκδοσις Ἱερὰς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος, 2007