Η ανάληψη της ευθύνης είναι φως
Η καρδιά είναι ο τόπος της ψυχής, εκεί είναι για εμάς πάντα και το κέντρο.
Έφη Μπίρμπα | Θέατρο | Συνεντεύξεις
Την κοιτάζω από μακριά καθώς πλησιάζει στο καφέ που έχουμε δώσει ραντεβού. Μοιάζει αέρινη και αποπνέει μια σχεδόν απόκοσμη ηρεμία, σαν να έχει βγει από ένα άλλο παράλληλο ονερικό σύμπαν. Ο λόγος για την Έφη Μπίρμπα που αυτήν την περίοδο δουλεύει μαζί με τον Άρη Σερβετάλη πάνω σε μια νέα στοχαστική ανάγνωση του μυθιστορήματος του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ «Η καρδιά του σκύλου».
Ως προειδοποιητικό παραμύθι για τη διαφύλαξη της ατομικότητάς μας, το έργο αυτό θα έλεγε κανείς πως ταιριάζει απόλυτα με τη θεματολογία των έργων που γοητεύουν το δίδυμο Μπίρμπα - Σερβετάλη, έργα δηλαδή που μιλούν για πολύ πυρηνικά ζητήματα με τρόπο στρεβλό, ιδιαίτερο και μοναδικό. Ο Μπουλγκάκοφ αναδεικνύει έξοχα τον παραλογισμό της βίαιης αλλαγής της ανθρώπινης φύσης, ώστε να ταιριάζει σ’ ένα άκαμπτο ιδεώδες, αποκαλύπτοντας τους κινδύνους της απόλυτης συμμόρφωσης του ανθρώπου στις κοινωνικές επιταγές.
Το βιβλίο αυτό γράφτηκε το 1925, αλλά δε δημοσιεύτηκε στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1987, επειδή αποτέλεσε προϊόν λογοκρισίας. Η ιστορία του περιστρέφεται γύρω από τον καθηγητή Πρεομπραζένσκι που μαζί με το βοηθό του, δόκτορα Μπρομεντάλ, επιχειρούν ένα τολμηρό ιατρικό πείραμα. Μεταμοσχεύουν την υπόφυση και τους όρχεις ενός νεκρού άνδρα σ’ έναν αδέσποτο σκύλο ονόματι Σάρικ με τη φιλοδοξία να δημιουργήσουν ένα νέο μοντέλο ανθρώπου. Το πείραμα δεν έχει την αναμενόμενη έκβαση, καθώς ο σκύλος Σάρικ μετατρέπεται σταδιακά σε άνθρωπο αγροίκο που διαλύει τη γαλήνη της καθημερινότητας και θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική θέση και την επιστημονική υπόσταση του δημιουργού του.
Πώς προέκυψε να σκηνοθετήσεις το κείμενο αυτό;
Το κείμενο το διάβασε πρώτος ο Άρης πριν την έλευση της πανδημίας. Ήταν να γίνει πριν τρία χρόνια – μετά το «Ρινόκερο» δηλαδή - αλλά ξαφνικά όλα σταμάτησαν. Μετά, προτιμήσαμε να συνεχίσουμε με το «Όνειρο ενός Γελοίου», ένα πιο μικρό έργο, προκειμένου παράλληλα να δουλεύουμε την «Καρδιά του Σκύλου» που ήθελε το δικό της χρόνο.
Ο Άρης είναι αλιευτής κειμένων. Έχει ένα πολύ οξύ κριτήριο στον τρόπο που καταλαβαίνει την κρισιμότητά τους. Και την εμπιστεύομαι πολύ αυτήν την κρίση, γιατί βλέπει πως υπάρχει ένας λόγος να καταπιαστούμε με τα κείμενα αυτά και πάντα τυχαίνει όλα να σχετίζονται με την επιστήμη, την υγεία, την πνευματική υγεία.
Με τη μεταμόρφωση…
Ακριβώς. Αυτός είναι κι ο πυρήνας στην «Καρδιά του Σκύλου». Η μεταμόρφωση είναι το κομβικό σημείο του πριν και του μετά της ιστορίας μας.
Τί είναι αυτό που σε μαγνήτισε στο βιβλίο αυτό;
Το βιβλίο αυτό είναι πολύ “κόκκινο”, ανήκει στην πρώτη κόκκινη περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης. Το πολιτικό στοιχείο στα κείμενα είναι κάτι που δε με αφορά σ’ ένα πρώτο επίπεδο, πιο πολύ εστιάζω στα πυρηνικά ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Στον άνθρωπο έχουν γίνει τα χειρότερα πειράματα. Ακόμα, δηλαδή στον άνθρωπο γίνονται, απλώς με άλλους τρόπους πια.
Ωστόσο, στο έργο αυτό άρχισα να αναγνωρίζω τη συστροφή της σκέψης του Μπουλγκάκοφ, τη θέλησή του να μιλήσει γι’ αυτή την αγελαία αισθητική που διέπει την κοινωνία από τότε. Δηλαδή για το πως ένα κράτος επιθυμεί να δημιουργήσει “σκύλους” και “αγέλες”.
Λειτουργούμε πάντως σαν αγέλη έτσι;
Προσωπικά, δυσκολεύομαι να καταλάβω τους όρους αυτής της μαζικής τάσης που ακολουθούμε, μόνο και μόνο επειδή αυτό μας καθιστά αποδεκτούς. Είμαστε μια αγέλη έτσι όπως θέλει να την κανονικοποιήσει μια κρατική νόρμα. Ωστόσο, έχουμε το ελεύθερο να διαφοροποιηθούμε στην παραφωνία αυτήν της αγέλης. Απλώς, η αντίσταση αυτήν απαιτεί κόπο.
Τί συμβολίζει η καρδιά του σκύλου;
Εκείνη την περίοδο, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, η επιστήμη βίωσε μια πολύ σκοτεινή φάση στην οποία ο άνθρωπος ήταν το αντικείμενο του πειράματος. Τότε, μίλησαν για πρώτη φορά για την ευγονική, μια πολύ σκοτεινή διαδικασία κατά την οποία έπαιρναν ανθρώπους, τους απομόνωναν σε διάφορα σημεία του κόσμου κι εκεί ενεργούσαν επάνω τους.
Στον άνθρωπο έχουν γίνει τα χειρότερα πειράματα. Ακόμα, δηλαδή στον άνθρωπο γίνονται, απλώς με άλλους τρόπους πια.
Κάποια στιγμή, ο Γιατρός κι ο Βοηθός του συνειδητοποιούν το πόσο τελικά αυτό το πείραμα που κάνουν τους βγάζει εκτός της πραγματικότητας και τους φέρνει αντιμέτωπους με την ίδια τους την πρόθεση. Η πρόθεση του γιατρού ήταν να περισώσει το ανθρώπινο γένος. Γι’ αυτό κι αναφέρει: «Μα, εγώ είχα μια τελείως διαφορετική πρόθεση. Ασχολήθηκα με την ευγονική, δηλαδή με την προσπάθεια να δημιουργήσω ένα καλύτερο γένος, υγιέστερο, ομορφότερο, πιο προβλέψιμο. Ήθελα να δημιουργήσω μια συνταγή για έναν καλύτερο σ’ όλα τα επίπεδα άνθρωπο».
Δεν είναι τυχαίο σίγουρα που αντικείμενο πειράματος είναι ένας σκύλος…
Ακριβώς. Παίρνει έναν σκύλο, ένα ζώο που πιστεύει στον άνθρωπο, και κάνει την αναγωγή: Ο γιατρός – η κοινωνία – η πολιτική, ο σκύλος – ο άνθρωπος. Υποστηρίζει πως ο “πολιτικός” προσπαθεί να επιβάλλει μια κατάσταση που θα δημιουργήσει έναν εγκληματία. Γιατί μην ξεχνάμε πως ο γιατρός μεταμοσχεύει στον σκύλο την υπόφυση και τους όρχεις ενός ήδη εγκληματία. Γι’ αυτό και το έργο απαγορεύτηκε στη Ρωσία.
Έχει κάπου “φως” αυτό το βιβλίο;
Για τον Μπουλγκάκοφ φως δεν υπάρχει πουθενά. Ωστόσο, ο γιατρός συνειδητοποιεί κάποια στιγμή το λάθος του και αναλαμβάνει την ευθύνη του. Και για μένα το να αναλάβεις την ευθύνη είναι φως.
Ο γιατρός αυτός ήταν φάρος της επιστήμης, μιλούσαν παγκοσμίως γι’ αυτόν. Η πρόθεσή του δεν ήταν αρνητική, δεν είχε αφετηρία σκοτεινή. Ότι έκανε το έκανε για να παρατείνει τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου. Ο τρόπος που αυτό συνέβη ήταν προβληματικός.
Το που μπορεί να φτάσει κανείς και το πότε ξεπερνά το όριο της ηθικής είναι κάτι που πρέπει να το επιλύσουμε. Όταν χάνεις τη σχέση σου με το όριο, πρέπει να επανέλθεις. Κι ο μόνος τρόπος είναι ο πόνος.
Όταν αναλογίζεται ο γιατρός «πώς είναι δυνατόν να μην σκέφτηκα πως παίρνοντας αυτά τα υλικά από έναν άνθρωπο που είναι εν δυνάμει εγκληματίας, αυτά είναι ήδη φορτισμένα αρνητικά; Πώς δεν σκέφτηκα να πάρω το ιστορικό του ασθενούς από τον οποίο πήρα τους όρχεις και την υπόφυση;», καταβυθίζεται στη θολότητα.
Αναλογικά, ο γιατρός είναι ένα κράτος που αναλαμβάνει την ευθύνη για το λάθος πείραμα.
Η καρδιά τί συμβολίζει;
Η καρδιά είναι ο αρχικός τόπος, από εκεί που ξεκινά και αφορμάται η ζωή, η αφετηρία όλων. Στο κείμενο συγκινούμαι κάθε φορά που ο γιατρός ρωτάει το βοηθό του: «Τί είναι αυτό που έχουμε μπροστά μας εν τέλει σ’ αυτό το πείραμα;» Κι εκείνος του απαντά: «Ένας άνθρωπος με καρδιά σκύλου».
Η καρδιά είναι ο τόπος της ψυχής, εκεί είναι για εμάς πάντα και το κέντρο, ο πυρήνας αυτής της διαδικασίας.
Στα “Βατράχια” ακούσαμε τον όρο “ανακαινισμένη καρδιά”…
Ναι, πρόκειται για την καθαρή καρδιά. Ο Σκύλος δεν αλλάζει, o Σάρικ παραμένει αυτός που ξεκίνησε να είναι. O Άρης βγαίνοντας στην σκηνή, όταν ξεκινά η παράσταση μας, κάνει μία φοβερή εισαγωγή για το ποια είναι η πραγματικότητά του. Κι είναι ο Άρης, ο περφόρμερ Άρης, είναι ο Σάρικ ο σκύλος, είμαι εγώ… Είναι το από που ξεκινάμε, ποια είναι η αφετηρία μας και πως ξαναγυρνάμε στην αφετηρία αυτή.
Μέσα στη μέρα γινόμαστε με τις πράξεις μας ηθικοί αυτουργοί για την πραγματικότητα του άλλου. Και δεν αναλαμβάνουμε την ευθύνη.
Ποια είναι η αρχή και πως ξαναγυρίζουμε σ’ αυτόν τον τόπο, που είναι η αρχική μας πηγή. Είναι τρομερό που ο Σκύλος όταν τελειώνει το έργο λέει: «Ευτυχώς που έμεινα μαζί μ’ αυτόν τον άνθρωπο κι εγκαταστάθηκα σ’ αυτό το σπίτι. Τι ευτυχία είναι να ζεις προστατευμένος μέσα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον.»
Άρα, αλλάζουμε σαν άνθρωποι ή επιστρέφουμε κάθε φορά στον πυρήνα μας;
Νομίζω επιστρέφουμε. Κάποτε ο άνθρωπος συναντήθηκε με την απαρχή, ο Θεός φυσάει την πνοή κι αυτό ο άνθρωπος το θυμάται μετά από χρόνια. Είναι σαν να επανέρχεται σ’ αυτήν τη μνήμη την οποία χάνουμε στην πορεία της ζωής, επειδή ο τρόπος που ζούμε μάς αποστασιοποιεί ακόμα περισσότερο απ’ αυτήν.
Οι ψυχολόγοι βέβαια σήμερα αυτό το ονομάζουν “Μητέρα”…
Η μητέρα είναι αγκαλιά, είναι στέγη. Κι αυτήν η συμφιλίωση μαζί της, πολλές φορές είναι επώδυνη κι ανέφικτη. Αλλά όσο ισορροπεί ο άνθρωπος, νομίζω ότι όλα αυτά γίνονται πιο εύκολα.
Αν ισορροπεί…
Αυτό είναι το ζητούμενο. Δεν μπορούμε να φύγουμε από τη ζωή με τόσα κενά, με άλυτα σκοτάδια και μουτζούρες.
Αυτό συνδέεται πάρα πολύ με την ανάληψη της ευθύνης…
Μέσα στη μέρα γινόμαστε με τις πράξεις μας ηθικοί αυτουργοί για την πραγματικότητα του άλλου. Και δεν αναλαμβάνουμε την ευθύνη. Δηλαδή δεν είναι ανάγκη να πεις συγγνώμη σε έναν άνθρωπο για τον οποίο μπορεί απλώς να σκέφτηκες κάτι αρνητικό. Αρκεί να αναγνωρίσεις πως κάνεις λάθος.
Και εκεί έγκειται η μεταμόρφωση;
Η μεταμόρφωση, έτσι όπως την ορίζει ο Μπουλγκάκοφ, είναι η εξέλιξη. Ο Σκύλος μεταμορφώνεται σιγά-σιγά κι αποκτά ανθρώπινη μορφή. Αλλά η ουσιαστική μεταμόρφωση έχει να κάνει με την καρδιά κι αυτή δεν αλλάζει.
Ο σκύλος θα παραμείνει σκύλος. Εδώ έρχεται το πολιτικό του στοιχείο του Μπουλγκάκοφ, στο πως με τη στάση του το κράτος οδηγεί σε μια παραμόρφωση κι όχι σε μια μεταμόρφωση της κοινωνίας.
Πάντως, όλα τα έργα που διαλέγετε έχουν έναν κοινό άξονα. Εσύ, πώς αισθάνεσαι μέσα σ’ όλη αυτήν τη ζοφερή πραγματικότητα;
Με τον Άρη, επιλέγουμε έργα ανθρωποκεντρικά και υπάρχει πάντα μια σύνδεση με την υπερβατική πραγματικότητα που μας αφορά. Καλλιτεχνικά αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να μεγεθύνω στα έργα μας τις περιοχές που χρήζουν θέαση. Ο τρόπος που επιλέγω ένα κείμενο σχετίζεται πάντα με το αν με ενδιαφέρει αυτήν η μεγέθυνση στον τρόπο που επεξεργάζεται κι ο ίδιος ο συγγραφέας τα πράγματα. Δε με ενδιαφέρει να κάνω θέατρο με άλλο τρόπο.
Η «Καρδιά του Σκύλου» έχει την τάση να μας “καθίζει” στην ανθρώπινη λειτουργία και να μας υπενθυμίζει αυτήν την υποβάθμιση. Αισθάνομαι πως είμαστε ακόμη χαμηλά, υπάρχει σύγχυση, υπάρχει θολότητα, υπάρχει αδιανόητα υψηλός θόρυβος.
Η επόμενη μέρα για τον σκύλο είναι ευτυχισμένη μάλλον, γιατί είναι πια μαζί με το Γιατρό. Για το Γιατρό, όμως, ποιά είναι η επόμενη μέρα;
Ο Μπουλγκάκοφ κλείνει με το Γιατρό να συνεχίζει να ψάχνει να διερευνά το επόμενο ερώτημα, η επιστημονική του ιδιότητα δεν τον εγκαταλείπει. Βαθιά μέσα μου τον απενοχοποιώ πλήρως από αυτό του το έγκλημα. Μου είναι πολύ συμπαθής γιατί αναρωτιέται και διερευνά. Έχει αυτήν τη ζωτικής σημασία τάση κι αυτό είναι σπερματικά μια υγιής διαδικασία.
Το που μπορεί να φτάσει κανείς και το πότε ξεπερνά το όριο της ηθικής είναι κάτι που πρέπει να το επιλύσουμε. Όταν χάνεις τη σχέση σου με το όριο, πρέπει να επανέλθεις. Κι ο μόνος τρόπος είναι ο πόνος.
Δεν πιστεύω πως είμαστε φύσει αυτοκαταστροφικοί ως όντα. Δεν μπορεί για όλα να υπάρχει η δικαιολογία της προίκας και του ότι έτσι είμαστε κατασκευασμένοι. Μας αναλογεί ευθύνη. Είμαστε ένα άθροισμα από στοιχεία και δεν είμαστε ολόκληροι αν δεν ανακαλύψουμε τα στοιχεία από τα οποία αποτελούμαστε. Αλλά σίγουρα δεν είμαστε μόνο θύματα, έχουμε υπάρξει και θύτες. Προσπαθούμε να βρεθούμε σ’ αυτή την ισορροπία των περιοχών. Είμαστε μεταξύ των ορίων.
Η έννοια του ορίου ανοίγει μεγάλα θέματα…
Στην παράσταση η “μεταμόρφωση” είναι το όριο. Ο πυρήνας του έργου είναι το χειρουργείο της “μεταμόρφωσης”. Σκέφτηκα το ημερολόγιο του βοηθού του γιατρού να εγγράφεται στο σώμα του σκύλου μ’ έναν τρόπο. Κι οδηγήθηκα σ’ αυτή την εικόνα – δράση, γιατί τελικά μ’ έναν τρόπο όλοι είμαστε εγγραφές των άλλων κι αυτό μας καθιστά συμμέτοχους στο καλό του άλλου. Έχουμε ευθύνη γι’ αυτό.
Και υπάρχει κι η συλλογική εγγραφή, έτσι;
Βεβαίως. Αυτό καταδεικνύει συνεχώς αυτό ο Μπουλγκάκοφ και γι’ αυτό τον θεωρώ σπουδαίο. Στους πολιτικούς διαφεύγει πως ο άνθρωπος δεν είναι μόνο πολίτης, αλλά πρόσωπο.
Πώς εγγράφει ένα κράτος, λοιπόν, ένα πολιτικό καθεστώς στη λευκή κάρτα του προσώπου, του ανθρώπου δηλαδή; Δεν έχει ευθύνη γι’ αυτό που γράφει σε μια λευκή σελίδα; Αυτό αισθάνθηκα ότι ήταν κι ο πυρήνας του έργου. Ποιά είναι η ευθύνη εκείνου που αποφασίζει να πάρει το μελάνι και να γράψει στο σώμα σου;
Συντελεστές
Σκηνοθεσία, δραματουργία, σκηνογραφία | Έφη Μπίρμπα
Διασκευή | Έφη Μπίρμπα, Άρης Σερβετάλης
Μουσική σύνθεση - επιμέλεια ήχου | Vangelino Currentzis
Σχεδιασμός φωτισμού | Σάκης Μπιρμπίλης
Σχεδιασμός κοστουμιών | Έφη Μπίρμπα, Βασιλεία Ροζάνα
Επιμέλεια κίνησης | Μιχάλης Θεοφάνους
Ερμηνευτές | Άρης Σερβετάλης, Αντώνης Μυριαγκός, Ηλέκτρα Νικολούζου, Μιχάλης Θεοφάνους, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Αλεξάνδρα Καζάζου, Σπύρος Δέτσικας
Πληροφορίες Παράστασης
Πρεμιέρα | Πέμπτη, 11 Ιανουαρίου 2024
ΘΕΑΤΡΟ ΚΙΒΩΤΟΣ | Πειραιώς 115, 118 54 Αθήνα